Frederic J. Porta
Herrialde okupatu batean bizitzen (bizirauten) jakin behar duzu.
Artikulu hau berezi samarra da. Nabigazio-mapa gisa balio izan nahi du, oihaneko mapa gisa, bizirauteko eskuliburu gisa, Kataluniako kolonian. Okupazioaren, menderakuntzaren sakonenean, beti dago indarkeriaren eta bortxa fisikoaren sortze-unea; kontrol-mekanismoak, ordea, beti dira sotilagoak. Horregatik, okupazioaren ertzak argitzea lan zaila izan daiteke.
Erregeordeak, kazikeak eta koloniak. Gatazkaren funtsa
Espainiak koloniak izan ditu bost kontinenteetan. Koloniaren agintea formaz aldatu da espazioan eta denboran, nahiz eta gatazkaren jatorria beti bat izan: Gaztelaren presentzia bortitza eta herrialdea menderatzeko borondatea, baliabideen erauzketa eta populu indigenaren asimilazio etniko, kultural eta nazionala. Helburu bera Portugalen, Herbehereetan, Napolin, Perun… Beste leku batzuetan bezala, Katalunian ere kontrol horiek bertako botere faktiko edo eliteekin bat eginda egin dira, gaur egun Círculo del Liceo, Círculo Ecuestre eta Cercle d’Economia erpintzat dituen Bermudako triangeluan. Egin duten itunaren arabera, negozioak egiteko botere autonomoaren truke, koloniak bakean jarraitu behar du eta eragotzi behar da Kataluniaren eta Estatuaren arteko sakoneko gatazka ikusi dadila. Generalitatearen, diputazioen, eskualde-kontseiluen eta beste jantoki administratibo batzuen aurrekontu milioidunen truke, hautatutako zenbait kataluniar kolaboratzeko prest agertzen dira. Kolonia gisa, Kataluniak bere burua kudeatzen du; bertako masover* mediatiko, ekonomiko eta kulturalek, ordea, harreman zuzena dute Estatuaren egiturekin, egitura horiek baitira azken batean boterearen esparrua. Kataluniako autonomiaren helburua gatazka nazional honen izaera ezkutatzea, okupazioaren ertzak lausotzea eta borreroari mozorroa jartzea da.
Menperatutako komunitate guztiek, hau da, beste batek okupatutako edo kolonizatutako herrialde guztiek, inbaditzaileekiko deserosotasun-, ondoez- edo gorroto-sentimendu sorta bat sortzen dute indigenengan. Instintiboa da, botere arrotz bati men egiteak gizakiengan sortzen duen bestetasunaren eta alienazioaren ondorio. Aldian behin, masoverek gorroto- eta haserre-sentimendu horiek modu kontrolatuan askatzen dituzte, baina gazteen itxaropen eta ilusioarekin eta zaharren nostalgiarekin ere jokatzen dute. Baina ezerk ez du kontrolpetik joan behar, eta horretaz arduratzen dira masoverak. Botere mediatiko, kultural, ekonomiko eta politikoa zorrotz kontrolatuta eta kohesionatuta dago, nahiz eta batzuetan liskarrak edo lehiak daudela dirudien, aniztasunaren mozorroz disimulatuta. Hedabide bakarra, alderdi bakarra, kultura bakarra eta pentsamolde bakarra dago, sasi-pluraltasun batean adierazten dena. Bartzelonako Diputazioan Juntsek eta PSCk egin dituzten itunak, Soberanies Institutuan CUPek eta Comunek egindakoak eta Vilaltak (ERC) gobernatuko balute PPrekin edo VOXekin negoziatzeko esertzea aldarrikatuz egindako adierazpenak, besteak beste, politika kolonialaren funtzionamenduaren adibide txikiak dira. Mesedeen, diruaren, isiltasunaren, konplizitatearen eta gezurren sare paregabea dago.
Komunikabideetatik, masoverek gai jakin batzuk sustatu edo bideratu ditzakete, zer komeni den, betiere haien aurka itzultzeko arriskua ondo neurtuz. Latentzia baxuko haserrea, katalanen ustezko nagusitasun moralari dei egiten diona, mekanismo izarretako bat da. Aintzakotzat hartzen ez diren eta adierazten ez diren tribuaren sentimenduak kapital politikoaren putzu agorrezina dira; une elektoralaren arabera, hauteskundeak hurbiltzen badira edo ez, batari edo besteari erreparatzen zaio, edo koloniaren lapikoa irakiten jartzen da berriro, sentimenduen eta zauri psikologiko sakonaren bidez, hautesle katalanei estortsioa egiteko. Goizean “Espainiako Estatuaren faxismoa” salatu dezakezu, eguerdian gazteak “borrokatzera” bidali, arratsaldean espainiarrekin negoziatzera eseri, eta gauean mossoak zure herriari jazartzera bidali. Zinismoa eta pentsaera bikoitza okupazioaren markak dira. Horregatik, esandakoari (mezua) ez ezik, hauei ere arreta jarri behar zaie: nork esaten duen (historia, alderdi politikoa), zergatik (helburu posibleak), noiz (koiuntura edo ziklo politikoa), nola esan den (tonua, erregistroa) eta non esan den (zer instituzio, hitzaldi, testuinguru, egunkari edo toki zehatzetan).
Aldian-aldian, potentzia kolonial orok arriskutsuak izan daitezkeenak paretik kendu behar ditu, zerbait ondo ez dabilela ikusten dutenak edo galdera zuzenak, arriskutsuak edo egokiak egitera ausartzen direnak. Horretarako dira untxi-sarekadak, intelektualak izan edo ez, sotilak edo ez. Quim Torra masoverak “estutu, estutu” eska zezakeen, bitartean Generalitatea jipoiak, isunak, aurrekari penalak jasotzeko edo espetxera joateko arriskua jasaten zuten ehunka independentista batez ere gazteren aurkako auzietan agertzen zela. Politikariek Urquinaona baimendu zuten, haserrealdi igarokor bat askatuz, baina azkar ekin zioten koloniaren bakea eta egonkortasuna mehatxatzen zuten arduradunak atxilotzeari. Oso joko ziniko eta zikina da. Aldian-aldian, sarekada intelektualak ere egiten dira, soldatapeko iritzi-emaile eta hedabideen bitartez, erregeorderriaren bazterretan sor daitekeen adimen berri guztia kooptatzeko. Galdera deserosoen edo kontrolik gabeko ekintzen edozein foku kontrolatu behar da.
Otsoa ardi-narruz
Joko kolonialean erortzea erraza eta arriskutsua da, zati bati bakarrik erasotzeak indartze efektu paradoxikoa izan dezakeelako. Zuhaitz bat seinalatzeak batzuetan zailagoa egiten du basoa ikustea. Partidu baten aurka bakarrik tiro egiten baduzu, bestearen jokoa egin dezakezu. Alderdien sistemari tiro egiten badiozu baina ez soldatapeko iritzi-emaileei eta prefabrikatutako kulturari, baliteke alderdi zaharren eraispen kontrolatuan laguntzen aritzea, zeinak intelektualen baitatik hasita berriz sortuko diren. Argi izan behar da Kataluniako autonomia ez direla alderdiak bakarrik, trama bat dela, askoz espazio gehiago hartzen dituen camarilla bat, eta espirituaren gogo-egoera bat. Eta asko hitz egiteak edo kritikatzeak, baina arazoaren benetako errora joan gabe, zerbait sendotzeko edo norbaiti sinesgarritasuna emateko balio dezake.
Alde horretatik, inoiz arazoaren muinera ez iristea ere otsoa ardi-narruz janztea da. Egia erdiak eta folklorizazioa —edo irrigarri uztea— koloniaren ezaugarrietako batzuk dira. Egia bat hartu eta desitxuratu egiten da antzemanezin geratzeraino, edo gai bat edo kritika zilegi edo herrikoi bat aprobetxatzen da hura gaizki irudikatzeko edo instrumentalizatzeko. Aldarrikapenak kexa bihurtzen dira, eta kultura folklore, esteladaren erabileratik zinta horira igarotzeak erakusten duen moduan. Tranpa autonomikoa da beti gai handiak hartzea ahotan txikikeria miserableez hitz egiten amaitzeko; garrantzirik gabeko gaiez hitz egitea desmoralizatzeko, edo su kontrolatu, pirotekniko bat pizteko, eta hartara ezkutuan egindako itunak mozorrotzeko, diputazioak, eskualde-kontseiluak edo komunikabideak kontrolatzeko. Iritzi-emaile eta politikarien jarrera eta ideiak ulertzeko, batez ere, haien historiari eta kontu korronteari erreparatu behar zaie. Metodoak ia inoiz ez du hutsik egiten. Eta adi egon behar da pertsona horiek berak “kalea”, “herria” eta halako hitz handiak erabiltzen dituztenean; lehen, “katalanak”, eta, orain, “gizartea”. Kataluniako koloniako politikariek eta haien komunikabideetako sikarioek ezin dute inolako diskurtso politikorik artikulatu biktimei, umeei, gaixoei, zaurituei eta traumei buruz hitz egin gabe. Iraganean jada traizionatu dituzten entitate abstraktuen inbokazioek edo sentimenduei dei egiteak alertan jarri behar gaituzte: entzuten ditugunean, sartu eskua zorroan.
Askotan, sistemak zundak jaurtitzen ditu edo termometroak murgiltzen ditu ur tribaletan, mugimenduak edo iritzi-korronteak detektatzeko. 2010eko hamarkadan gauzatu zen independentismo processistaren leherketa adibide ona da. Sezesioaren ideia ez zen 2010ean edo 2012an jaio; mende bat baino gehiagoko historia du, eta, 2009an, alderdietatik kanpoko independentistak kontsultak antolatzen ari ziren. Independentismo kultural-sentimentala, herrikoia eta oinarrizkoa nahikoa hazi zen Estatutua negoziatzean eta haren gaineko epaia eman zenean. Orduan hasi zitzaien, eta ez lehenago, independentismoa eroen edo muturrekoen kontua zela zioten eliteei ahoa betetzen autodeterminazioz, eskubidez eta askatasunez egun batetik bestera. Bat-batean independentistak zirela zioten, baina kontsultetako «autodeterminazio-eskubidea» «erabakitzeko eskubide» abstraktu, kaltegabe, antzu eta isolatu bihurtuz. Izen-aldaketa sinple bat izan zen, katalanismotik independentismora.
Horixe da koloniako masoverek eta haien bozgorailuek sakoneko gatazka desegitea lortzeko duten modus operandia. Horregatik, euren trikimailuekin, «bortxazko okupazioaren» ordez, «faxismoaz» edo «ultraeskuinaz» hitz egiten dute. Edo «demokraziaz», «nazio-askapenaren» ordez. Azaroaren 9ko “zuhaitz”-galdera da, urriaren leheneko “va de democràcia” hura da, Urqinaonako eta Tsunami Demokratikoaren Sit and Talk delakoa da: kontua beti bera da, dena nahita edukiz hustea. Koloniako masoverak geologo adituak dira; Kataluniako mugimendu telurikoak detektatzen dituzte eta geldiarazten dituzte, espainiarrentzat lan zikina eginez. Kanalizatu daitekeena kanalizatuz, ezin dena neutralizatuz eta sumendiaren oreka bermatuz.
Kea eta ispiluak
Okupazioa ez litzateke hain erraza izango 2022an, 1942ko edo 1727ko mekanismoak erabiliko balitu. Ankerra izan dadin, okupazioak ageriki bortitza izan behar du, gertatu berria den garaipen militar baten ondorio. Zenbat eta aspaldiago gertatu porrota, orduan eta sotilagoa da koertzioa. Tolerantzia-maila aldatu egiten da, hazi edo jaitsi, okupazioaren indarkeriaren intentsitatearen arabera. Kataluniaren, Gaztelaren eta Espainiaren arteko harremana Compromís de Casp ituna egin zenetik (1412) berbera —baina gero eta gogorragoa— izan dela esatearen sinplifikazioak zaildu egiten du gatazkaren izaera ulertzea gaur egun duen forman. Izan ere, frankismo-garaian bertan, okupazioa sotiltzen hasi zen, Katalunia Estatuaren barruan sartu eta kontrolatzeko. Inor gutxik daki Francoren garaian katalanez ere argitaratzen zela, Upper Diagonal inguruko eliteek katalanez irakasteko eskatu ziotela Opuseko prentsari, edo Franco hil aurretik senyera jendaurrean erakusten zela. Generalitatea 1977 eta 1980 artean onartu zen, lege frankistekin, kontrol-mekanismo gisa eta independentzia saihesteko, Estatua oso ahul baitzegoen garai hartan. Generalitatea erakunde kolonial bat da, okupazioaren mozorroa, eta ez du zerikusirik Diputació del Generalekin, Ondorengotza Gerraren ostean likidatutako Estatu Katalan ohiarekin. Hala, TV3k TVEren lana egingo du, Mossoek Polizia Nazionalarena, Govern-ak Gobernuarena, eta koloniaren neutralizazioa eta asimilazioa katalanek eta katalanez egingo dute; bestela, ez litzateke posible izango deskalabru bortitzik gabe.
Okupazio kolonialak kolonizatuen izaera bere alde aldatzen du azkenerako. Okupazio militarrak gorputzak zatitzen ditu; kolonialak, berriz, burmuinak hartzen ditu, irizpideak desitxuratzen eta sentsibilitatea deformatzen du. Katalanek bizi duten egoera subalternoari lotutako konplexu psikologikoak jasaten dituzte. Katalan askok inkontzienteki uste dute Katalunia munduan parekorik gabeko herrialdea dela, zoritxarrez sumisiorako patua duena, ezin duena goi-mailako politikaririk ekoitzi, nahiz eta bizitzako beste arlo guztietan, ingeniaritzan, kirolean, gastronomian, artean edo medikuntzan talentuz betetako herrialde aberatsa izan. Katalan askok barregarri gelditzearekiko edo “esango dutenarekiko” obsesioa dute, gure tribuaren eta askatasunik ez duten gizarteen ezaugarri bereizgarria, zeinetan norbaitek egin dezakeen gauzarik onena isilik egotea den, beste aldera begiratu eta egin behar dena egin, arazorik izan nahi ez badu. Kataluniaren kolonizazioa katalan bakoitzak onartzen dituen beldurretatik hasten da, haiei norbera menderatzen utziz. Arazoa kontzientzia faltsu hori da (ustezko seny delakoa, erokeria zalapartatsuaren aldean), mentalitate kolonizatua, desmoralizazioa, katalan orok garezurrean barnean ezarri duen ghetto-zaindaria. Kolonizatuek halako ahotsak entzuten dituzte: “hil egingo gaituzte”, “gutxi gara”, “arriskuan gaude”, “desagertzen ari gara”, “barregarri gelditzen gara”, “egin irri”, “hobe da dena txantxatzat hartu”, “zer espero zenuen?”, “erre dezagun dena!”. Katalanak estetikak galtzen ditu, konpentsazio-mekanismo baten ondorioz: substantziaren eta formaren arteko desoreka dela eta. Gure presondegiko hormak kolore alaiz margotzen ditugu.
Izan ere, katalanek harreman traumatikoa dugu gure historiarekin. XX. mendekoarekin batez ere, askatasunaren ilusio eta ideal handien eta diktadura militar genoziden arteko kontrastea uztartzen dituenarekin. Zauri horretatik bizi dira masoverak eta espainolak. Badirudi, independentzia bezain naturala den zerbait aldarrikatzeko, hilko gaituzten beldur izan behar dugula XXI. mendeko askatasunen Europan. Hau da “oinarria zabaltzea”, “arrazoiz armatzea”, “Katalunia osoa” eta halako kontzeptuen logika inplizitua: konplexua, auto-gorrotoa, geure buruarekiko konfiantza eza arazoari zuzenean heltzeko. Masoverek iraganeko mamuak haizatzen dituzte koloniaren gainetik gu beldurtzeko. Independentzia ezinezkoa da denok hilko gaituztelako, min hartuko dugulako, dena galduko dugulako; izan ere, Kataluniako biztanleriaren erdiak hil egin nahi gaitu, eta Espainiaren erdiak ere bai. Gezur eta beldur horiek irrealak dira, jada gainditutako garai oso zehatz bateko bizipenak etorkizunera proiektatzearen emaitza. Trauma hori Kataluniaren makalaldiaren oinarrietako bat da; hura desegitea eta askatasunez pentsatzea, bere ondorio, konplexutasun eta kontraesan guztiekin, independentziaren giltza da.
Asimilazioa esparru pertsonalean
Asimilazioa batzuetan inkontzientea eta pasiboa izan daiteke, propagandak eragindako higadura eta desmoralizazioaren ondorioz, edo kontzientea eta aktiboa (saldukeria). Berezikeriarik egiten ez duen eta emaitza masiboak dituen propagandaz harago, autonomia boterera saldutako zenbait pertsonaren bitartez ere iraunarazten da. Izan ere, koloniako masoveren mekanismo perfekzionaturikoenetako bat borondateen salerosketa da. Sistema kolonialak irteten den izerdi berriaren ustelkeria sistematikoari esker irauten du, zeina sisteman asimilatu behar den. Herrialde okupatu batean bizitzera egokitzeko modu guztiak ustelkeria moduak dira, graduan soilik aldatzen direnak. Egin dezakezun gauzarik onena modu horietatik bereiztea da, zentzu guztietan. Katalunian, asimilazio hori ez da soilik diruaren bidez egiten (pagueta famatua), baina aitorpen sozialaren bidez. Azken berrikuntza da joko hori askoz ere adin gazteagotan gertatzen dela eta gazteak direla gehien bilatzen direnak koloniako makineria elikatzeko. Horren atzean dagoen arrazoia da sistemak, zeina 2017. urtearen eta 155aren ostean erabat itxita eta bunkerizatuta dagoen, ezin duela utzi kolonia aztoratuko duen jendea kontrolatu gabe, eta herrialdeko inteligentzia suntsitzeko dinamika bizkortu du. Horregatik da garrantzitsua askatasun-espazioak eraikitzea, bai beste abertzaleekin, bai gure izatearen sakonenean.
Erne egon behar duzu beti: sistema kolonialaren parte izateko hautagai posibleei hurbiltzeko saioa National Geographiceko dokumental bat egiteko modukoa izan daiteke; ezaugarri asko ditu estaltze-erritualetatik, ugaztunek egiten dituzten ehizaldietatik edo hitzorduetan hitz-erdika eta zeharka egiten diren kanabera-tiraldi sotiletatik. Hala ere, aurreneko gauza da pentsaraztea oker zaudela eta erradikal samarra zarela ideia eta sentimendu nobleak izan arren. Sarritan gertatzen da erradikalenak, eroenak edo zentzugabeenak benetan koloniaren masoverak direla, beren zinismoan eta Gaztelarekiko menpekotasun arriskutsuan gotortzen direnak —Gaztela inoiz ez da fidatzen haietaz, eta zelatatzen, isuntzen eta espetxeratzen ditu—; baina, despistatzen bazara, arazoa zuk duzula eta gauza ezinezkoak nahi dituzula pentsaraziko dizute, independentzia esaterako. Ez gara ez fanatikoak, ez erretxinak, ez heldugabeak: besterik gabe, herrialde okupatu batean bizi gara, horretaz jabetzen gara, ez gara haien jokoan sartzen eta patu bakarra desiratzen dugu: Kataluniaren independentzia eta nazionalizazioa.
*masover: besteren masia batean lan egiten duena soldata baten truke.
Frederic Porta Esperit aldizkariko zuzendaria da. Politologoa eta historialaria, historian doktorea da Pompeu Fabra Unibertsitatean eta irakaslea Bartzelonako Unibertsitatean. Haren ikerketak pentsamendu politiko garaikidean oinarritzen dira.
Erredakzioan itzulia. Jatorrizkoa hemen.
