Luis Maria Martinez Garate
Beti esan izan da irabazleek idazten dutela historia. Gutxitan izango da kasu honetan baino egokiagoa baieztapen hori. Kontua da batzuetan galtzaileak, izandako porrota duintasunez gogoratuta, saiatzen direla agerian uzten garaileek asmatutako eta haien soldatapeko eskribauek idatzitako iruzurra, eta orduan sortzen da arazoa. Eztabaida hasten da, beraz, eta alde bakoitzak, dagokion garai historikoan, gertakari historikoa bere ikuspegitik eta jaso duen moduan azaltzen du.
Bada, aurreko paragrafoan esandako horretan, salbuespen nabarmen bat dago: 1522ko ekainean Irunen izandako gudua, «San Martzialgo gudua» deritzona, edo «Aldabe mendiko gudua», hobeto esanda. Kasu horretan, garaileek, normala den bezala, gertakari historikoa interpretatzeko eta ikusteko beren modua aurkeztu dute, baina galtzaileek, guretzat zorigaitzean, ez dute gaitasun kritiko nahikorik izan hura auzitan jartzeko, eta, are okerrago, goitik behera onartu dute eta, hori nahikoa ez dela, ospatu egiten dute urtero festa batean, «bizia eta ohorea» jokoan balituzte bezala.
Pedro Esarte Munianek, atera duen azken lanean (La Batalla de San Marcial. El origen festivo del Alarde de Irún en dos versiones; Iruñea, 2010; Nabarralde), asmatu egin du lehenik garaileen bertsioa azalduta –hau da, gudua izandako gizarteak txintik atera gabe onartu duen hori azalduta– eta gero berak urteetan ikertu eta aztertu ondoren ateratako ondorioak aurkeztuta. Ondorio horiek lehenago ere jasoak zituen, bere obra handian nagusiki (Navarra, 1512-1530. Conquista, ocupación y sometimiento militar, civil y eclesiástico; Iruñea, 2001; Pamiela).
Garaileen bertsioa Austriako etxeko Filipe II.aren «intelektual organiko» nabarmen baten bidez ematen du; giputz jatorriko baten bidez, dena esatera: Esteban Garibai Zamalloa (Arrasate, 1533 – Madril, 1600). Filipe II.aren kronikari ofiziala izan zen Garibai 1592tik 1594ra, baina apoplexia kolpe bat izan zuen 1594an, eta erretiroa hartu behar izan zuen. Garibaik, Compendio historial… lanean (Brusela, 1571), ezin hobeto bete zuen gertakariak desitxuratzeko zeukan zeregina. Haren interpretazioak puntuz puntu jarraitzen dio Nafarroako erresumaren 1512ko okupazio espainiarra zuritzeko Fernando batzuentzat «katolikoaren» eta beste batzuentzat «gezurtiaren» garaitik asmatutako kontakizunari.
Kontakizun horretan isildu egiten dute, gertatutakoak horretarako aukera ematen duen guztietan, Nafarroa subjektu politikoa zela eta tartean zela. Inbasioa justifikatzeko, Nafarroa eta Frantzia elkar hartuta zeudelako aitzakia jartzen dute, eta Frantzia aitasantutzaren aurkakoa zela, Italian zituen interesak edukita, Espainiako errege-erreginek zituztenen aurkakoak. Kontakizunean, hasiera-hasieratik, «Espainiaren eta Frantziaren arteko» gerra bat izan balitz bezala aurkezten dute, eta ikusmolde horri eusten diote konkista bukatu arte. Konkistaren bukaeratzat 1524. urtearen hasieran Hondarribiko gazteluan izandako kapitulazioa jo dezakegu.
Artikulu honetan, ez naiz hasiko laburtzen ez bertsio ofizial espainiarra, Garibairi jarraitzen dion hori, ez Esartek gertatutakoa hainbat eta hainbat urtez ikertu eta aztertu ondoren aurkeztutakoa. Esartek, besteak beste, goitik behera botatzen du tropa okupatzaile frantsesei Gipuzkoako herritarrek beraiek eta beren borondatez aurre egin zietelako ideia, espainiarrek zabaldu nahi dutenaz bestera.
Dena esatera, jakinekoa zen, baina Esartek frogatu egiten du ustezko tropa frantsesak Nafarroaren zerbitzura zeudenak zirela, eta horien artean, nafarrez, gaskoiz eta frantsesez gain –gogora dezagun Frantzisko I.a Frantziako erregeak ekinaldi militarra sostengatu zuela–, lanskenet alemanak eta beste mertzenario batzuk zeudela, Nafarroako erresuma 1512tik Gaztelak kendutako subiranotasuna berreskuratzen saiatzen ari baitzen.
Espainiaren zerbitzura dauden historialariek beti azaldu dituzte gertatutakoak Frantziaren kontra egindako gerra batekoak balira bezala, Nafarroaren errealitatea ezkutatzeko asmo argiarekin. Nafarroa konkistatu eta okupatu zutela ezkutatzeko, Nafarroa existitzen zela ere isildu egiten dute. Haien testuak irakurrita, ematen du garai hartan nafar subjektu politikorik ez zela. Kontrarioen aldean, interes espainiarren zerbitzura zegoen horretan, lekaioak ziren tartean zeuden bertako biztanleak, beste lurralde batzuetako beste hainbat bezala, eta mertzenarioen moduan ziharduten, soldatapeko soldadu gisa, lan honetan argi eta garbi ikusten den bezala.
Kontu honetan tristeena, hala eta guztiz ere, arestian esan dudan bezala, zera da: gure herriarentzat hain zorigaiztokoa izandako hori onartzea eta ospatzea urtea joan eta urtea etorri Irungo Alarde ezagunean. Okupazioa eta zapalkuntza goratzea da, menderakuntza eta minorizazioa ospatzea da. Euskal Herriarentzat hilgarria gertatu zen konkista kolpetik memoria historikotik ezabatzea da, eta, horrexegatik, ondorioak gaur egun inoiz baino nabarmenago dituen okupazio baten benetako historia faltsutzea.
BERRIA. 2010-06-30
