Eneko Bidegain Kepa Anabitarte Bizitza bat herriari eskainia liburua aurkezten dabil azkenaldian. Anabitarte Trintxerpekoa da, Pasaiakoa, eta han ere aurkeztu dute liburua. Gure Berriak aurkezpen hartan izan zen, eta hemen bildu ditu han esandako gehienak.
Aitziber Zinkunegi: Zergatik idatzi duzu biografia hau?
Eneko Bidegain: Normalean, liburu-proiektu bat martxan jartzea oso prozesu luzea da, gogoeta asko egin eta denbora asko pentsatzen aritu eta gerokoa, eta hau, aldiz, oso-oso bat-bateko ideia izan zen. Nik proiektuak luzera begira izaten ditut, eta beste zerbait neukan buruan, baina egun batez, Keparekin solasean ari nintzelarik —lehenagotik ezagutzen nuen—, haurtzaroko, gaztaroko eta bestelako kontuak hasi zitzaidan kontatzen, eta hor intuizio bat izan nuen. Ni kazetaritza-lanetan ibilia naiz hamabost bat urtez, eta orain ere kazetaritzako gauzak irakasten nabil, eta kazetariaren zeregin nagusietako bat gaiak bilatzea da eta gaiak neurtzen jakitea edo gaiak zenbaterako ematen duen jakitea. Pertsona batekin elkarrizketa bat egitea merezi du; beste batekin, egunkari bateko bi orri idaztea, edo bi zutabekoa, eta abar; eta, Kepa entzuten ari nintzela, pentsatu nuen: “Honek liburu oso bat merezi du, beronen historiak berak”.
Iruditzen zitzaidan oso pertsona interesgarria zela, ez pertsonaren beraren biografia interesgarria zelako edo bizipenak eta ibilbidea interesgarriak zirelako, baizik eta pertsona horren historiaren bitartez Euskal Herriaren azken ehun urteetako historia politikoa ere konta zitekeelako eta aukera ematen zuelako historia politiko horren alde ahantzi batzuk edo hainbeste aipatzen ez diren batzuk ere kontatzeko, eta, orduan, nolabait bada militante baten historia, baina militante horren historiaren bitartez Euskal Herriaren historia dator, kontatu beharrekoa nik uste.
Gaur egun, asko ari gara —tira, gaur pixka bat modaz pasa da kontakizunaren auzi hori— gure historia kontatu behar dugula, eta gure historia kontatzea da hain lehen lerrokoak eta mediatikoak ez diren oso kontu inportanteak kontatzea ere, eta hori izan da nire motibazioa.
A.Z.: Ikusten da, gainera, pertsonaren berri eta historia modu dibulgatiboan-edo azaldu nahi izan duzula. Zer formula erabili duzu?
E.B.: Nik kazetaritza-lanak, lan akademikoak, saiakerak eta literatura-lanak idatzi ditut, eta iruditzen zait, bai idazle gisa eta bai irakurle gisa, literatura edo lan narratiborantz jotzen duten lanak atseginagoak direla idazteko eta irakurtzeko. Ene ustez, norbaiten bizitza kontatzeak aukera ematen du benetako historia bat kontatzeko. Ez dut erraten liburu literario bat denik —kronika-liburu bat da—, baina saiatu naiz hasi eta buka irakurtzeko moduko liburua izan zedin eta ez hain akademikoa forma aldetik. Hain xuxen ere, horregatik ez ditut jarri aipuen erreferentziak, nahiz eta unibertsitateko irakasle batek zorrotz jarri beharko lituzkeen aipuen erreferentzia guziak. Bibliografia jarri dut bukaeran, iturriak zein diren jarri dut; baina hari narratiboa freskoa izatea nahi nuen, dibulgatiboa, irakurtzeko atsegina, erraza… tira, erraz eta zail kontzeptuak… Eleberri bat irakurri edo hau irakurri, berdin disfrutatzeko modukoa izatea nahi nuen, batetik, eta uste dut biografia batek behar duela hori. Bestetik, kontzeptu politiko asko daude hor, eta zaila da halako liburu batean, estilo narratibo horretan, kontzeptu politiko eta ideologiko oso sakonak, oso mamitsuak eta landuak azaltzea estilo narratibo hori hautsi gabe, eta zaila da aldi berean esplikatzea beharbada oso trinkoak diren pasarte horiek hitz eta esaldi “sinpleago” bidez publiko zabal batentzat. Hori da liburua idazteko estiloaren aldetik errateko dudana.
A.Z.: Titulutik hasiko gara. Titulua bera, esanguratsua: Bizitza bat herriari eskainia. Nondik atera duzu?
Liburuei titulua aurkitzea, gehienetan, asko kostatzen zait. Eta hau ere azken momentura arte erabaki gabe gelditutako izenburu bat zen. Hainbat hipotesi pasa genituen, baina zein zen liburu honen laburpenik hoberena? Nire ustez, bizitza bat herriari eskainia izenburuak laburbiltzen zuen hobekien. Zergatik? Batetik, bizitza bat kontatzen duelako. Aurten 91 urte betetzeko dituen gizon baten bizitza kontatzen du. Bestetik, bizitza hori erabat lotuta dago Euskal Herriari, haren herriari, eta bizitza horretan Kepa Anabitartek egin duen guzia herriaren alde egin du, egin dituen hautu pertsonalak, sindikalak, politikoak, lanbidekoak eta bestelakoak herriaren alde egin ditu; beti izan da herriaren mesedetan zerbait egitea, eta horregatik herriari eskainia. Uste dut Euskal Herriari emana bizi izan dela eta Euskal Herriarekiko eta haren askatasunarekiko grina horrek txiki-txikitatik eta zahartzaroko azken faseraino animatu duela, azken unera arte, eta eguneroko bizitzako edozein gauzatan, eta nik uste dut miresteko zerbait dela hori. Eguneroko bizitzan, zerbait egin behar dugunean, mila traba ditugu erabat koherente izateko; baina, Keparentzat, ardatz bat zen edo bide-orria zen egiten zituen hautuek herriari mesede egitea, edo behintzat kalterik ez egitea. Horregatik izenburu hori, eskainitako bizia aipatzen duelako, herria aipatzen duelako eta haren militantzia aipatzen duelako.
A.Z.: Azaldu duzun bezala, gazte-gaztetatik zegoen murgilduta militantzia horretan, eta liburuan ia mende bateko historia kontatzen da. Hamarkadaka banatu dezakegu: pasa den mendeko 40ko hamarkadan, garai ilunak ziren; 50ekoan, kimu batzuk sortzen hasi ziren; 60koan, zerbaitekiko esperantza sortu zen Euskal Herrian… Nola banatu duzu kronologikoki garai bakoitza?
E.B.: Liburuaren haria kronologikoa da, biografia batek hala eskatzen duelako. Beti egon daitezke beste egitura narratibo batzuk, baina kronologikoki egituratzeko beharra ikusten nuen. Ez da zehazki hamarkadaka kontatua; bestelako gertakari batzuk markatzen dituzte kapituluen hasierak eta bukaerak. Baina gaur hemen, hamarkadaka laburbiltzeko, erranen nuke Kepa sortu aitzineko hamarkada agertzen dela liburuan, 1920ko hamarkada. Trintxerperen historian inportantea da: hor hasi zen Trintxerpe orain den hori bihurtzen. Nik baino hobeki badakizue Trintxerpeko historia. Hor, haren gurasoak aipatzen ditut. Aita militantea zuen, eta zinegotzia ere izan zen.
Kepa Anabitarte sortu zen urtea ere inportantea da, 1934a; gauza asko gertatu ziren urte hartan. 20ko hamarkadan eta 30eko hamarkada-hasiera horretan, frankismoaren aurreko garaia zen, non monarkia, diktadura bat eta errepublika izan baitziren, eta ikusten dugu edozein izanik ere erregimen politikoa —espainola betiere— Euskal Herria zapaldua izan dela. 20ko hamarkadan Euskal Herria nazionalki zapaldua zela ilustratzen da, 30eko hamarkadan zapaldua izan zela, eta hainbat gatazka aipatzen dira, Pasaian bertan gertatu zirenak. Beraz, hortik hasten gara: frankismoaren aurreko aroa ere Euskal Herriarentzat zapalkuntza-aro bat izan zela. Mezu bat: Euskal Herriaren zapalkuntza ez zela Francorekin hasi.
Gero, 30eko hamarkadan, gertatu zena gertatu zen, eta 40ko hamarkada Kepa haurtzarotik nerabezarora pasatu zen hamarkada hori da, zeinetan Euskal Herria erabat zapalduta zegoen eta abertzaletasuna bera klandestinoki agertzen zen etxe-barneetan. Kanpoan ezin zen agertu, baina Kepak, zenbait etxe barneetan, ikurrina, Gora Euskadi askatuta leloa eta holakoak ikusi zituen. Txiki-txikitatik bizi izan du edo transmititu zaio Euskal Herria zapaldua zela; hasieran, intuizioz, eta gero, pixkanaka, kontzientzia politikoa hartu zuen. 40ko hamarkada, beraz, hamarkada ilun bat izan zen Euskal Herrian. Aitzineko hamarkadetan izandako pizkunde hori eta bizitasun hori errotik moztu ziren, edo anitz hil zituzten, edo kartzelan sartu, edo erbesteratu, eta garai ilun horren ondotik 50eko hamarkada hasi zen.
Horretaz gauzak badaude idatzita eta kontatuta, eta hor kimu batzuk hasi ziren. Hamarkada inportantea izan zen gure historian, baina gero 60ko hamarkada etorri zen, eta oraindik ere anitz aipatzen den hamarkada da, orduan piztu zirelako hainbat mugimendu, politikoak, kulturalak, euskalgintzari lotutakoak, armatuak, ekonomikoak —ekonomikoak 50eko hamarkadan bertan hasi ziren—. Eta, horietan, Kepa nerabe, gazte eta gero pixka bat helduxeago izan zen, baina nahiko gazte hala ere, eta hor ardurak hartu zituen, ELA sindikatuan hastapenean.
ELA sindikatuan, barruko ELA eta erbesteko ELA zeuden. Erbestekoari Miarritzeko ELA esaten zitzaion, eta 36ko gerrako ELAko zuzendaritzako kideek osatua zen, eta gero barruko ELA zegoen, klandestinitatean antolatua, eta Kepak hor ardura handi bat izan zuen. Hor zebilela, ikastaro bat egin zuen Parisen 1959-60 horietan, berarentzat inportantea izan zena, sindikalismoaz baino gehiago deskolonizazioaz ikasi zuelako. Parisen ikasketa sindikal batzuk egitera joan zen, baina, beharbada, sindikalismoaz baino gehiago, zapalkuntza politikoaz eta askapen-mugimenduez ikasi zuen.
Parisen, Jose Antonio Agirre lehendakaria ezagutu zuen, eta 1936-37ko autonomia-estatutuaren defentsan agertzen zuen irmotasuna; ezagutu zituen Afrikan deskolonizatzen ari ziren herrietako hainbat lider, eta hor asko ikasi zuen zapalkuntza politikoei buruz, eta, beharbada, galdera berriekin sartu zen, baina bestelako erantzun batzuen bila, berak militatzen zuen erakundeak ez baitzizkion hainbeste ematen.
Gero, tarte horretan klandestinitatean egon zen, erran nahi baita Polizia gibeletik zuela; bera atxilotzeko agindu bat egon zen, preso egon zen eta abar. Geroko hamarkadak ezagunagoak dira, hurbilagokoak ditugulako, baina aipatu dituzun hamarkada horiek inportanteak izan ziren, nik uste, Euskal Herriaren bizitzan, eta Keparen bizitzan, dudarik gabe.
A.Z.: Liburuetan, ekonomia-kontuak ez dira askotan aipatzen. Historian, gehiago jotzen dugu ideologiara. Liburuan, gustura irakurri dut nola sortu ziren kooperatibak, ekonomiarekin nola lotuta zeuden hainbat erakunde… Esan duzu ELAko militantea zela, eta liburuan zehar denbora guztian aipatzen dira ELAren gorabehera guztiak, eta pixka bat azaldu nahi baduzu… Beste gertaera bat ere askotan aipatzen da, Municheko bilera, eta uste dut gero eragin handikoa izan zela. Hor ilusio handia zegoen, eta gero zapuztu zen.
E.B.: Bai, ekonomia, kooperatibismoa-eta aipatu dituzu, eta beste arrazoi bat da Kepa Anabitarteren biografia interesgarria izateko. Gauza askotan ibili zen, bai ELAn, bai politikan, ekonomian ere bai. Kepa Anabitarteren biziaren bitartez, mugimendu asko aipatzen edo kontatzen dira liburu honetan, mugimendu sozial, politiko eta ekonomiko asko, eta pertsona asko eta asko aipatzen dira. Pena da agertzen diren pertsona guztien glosario bat egin ez izana liburuaren bukaeran, baina pertsona asko gurutzatu zituen bizitzan. Jose Antonio Agirre aipatu dut, baina beste asko ere izan ziren.
Eta Municheko gertakaria inflexio-puntu bat izan zen Kepa Anabitarteren bizian eta Euskal Herriaren bizian. Espainiako alderdi antifrankistak Franco hil ondorengo testuingurua prestatzen ari ziren edo prestatu nahi zuten, eta lehentasunetako bat Espainia Europar Batasunean sartzea zuten —tira, orduan ez zen Europar Batasuna, baina Espainia Europa horretan sartzea zuten lehentasuna—, eta, horretarako, ezinbestekoa zen Espainiak label demokratikoa izatea.
Kontua da ahalegina egin zela Munichera Espainiako ordezkaritza horrekin batera Euskal Herriko eta Kataluniako ordezkaritza bat joateko, eta, orduan, Eusko Alderdi Jeltzaleak erabaki zuen Euskal Herriko ordezkaritza handi bat izatea, ordezkaritza zabal bat izatea, nolabait Espainiako ordezkaritza horretan pisu handia izan zezan. Eta, orduan, EAJko kide historiko anitz izan ziren Munichen, baita hainbat gazte ere, tartean Kepa Anabitarte. Han itun bat izenpetzea zen helburua. Gaur gela honetan diren batzuk han izan ziren. Nik baino hobeki ezagutu zuten kontatuko dudana.
Frankismoaren ondoko Espainia hori nolabait diseinatzeko itun bat izenpetzea zen orduan hango helburua. EAJrentzat inportantea zen, lehentasuna zen, itunean egotea, ituna izenpetzea. Orduan, Jose Antonio Agirre hil berria zen, eta hori Kepa Anabitartek askotan aipatu izan du. Jose Antonio Agirrek erraten zuen: “Ni Euskal Herrira itzuliko naiz 37ko autonomia-estatutu hori berriz indarrean jartzen baldin bada”. Kontua da Espainiako alderdi sozialistak ez zuela nahi horretara itzuli, hastekotan hutsetik hasi nahi zuela negoziatzen, eta Agirrek beti oztopoak jartzen zituen. Agirre hil zenean, gauzak asko erraztu ziren EAJko orduko buruzagiarentzat —Juan Ajuriagerrak ordezkatzen zuen EAJ—, eta, orduan, Munichen itun bat izenpetu zuten, eta hor agertu zen, Munichen, Kepa Anabitarterentzat inportantea izan zen pertsona bat, Iñaki Aginaga, hitzaldi bat eginez sinatzekotan zeuden itun hura kritikatuz eta sinatzeko prest zegoen EAJren kontra, erranez itun hartan esplizituki ukatzen zela Euskal Herriaren nazio-izaera.
Espainiako ordezkaritzak ez zuen aitortu nahi Espainiako Estatuaren kontrolpeko eremuan bazirela Espainiaz aparte beste nazio batzuk: Euskal Herriaren nazio-izaera ukatzen zen testu hartan, eufemismo batzuen bitartez, nazionalitate hitza… Iñaki Aginagak erran zuen hori Euskal Herriaren aitorpenaren kontrakoa zela —laburbiltzen dut, ez bainaiz gogoratzen hitzez hitz nola erran zuen—. Gertatzen da EAJrentzat inportantea zela itun hori sinatzea; ez zuen gelditu nahi itunetik aparte. Anitzek Municheko itun hori iturritzat joz esplikatzen dituzte geroztik ELAn eta Kepa Anabitarteren bizitzan gertatu zirenak, posizionamendu politikoetan gertatu zirenak eta geroztik Euskal Herrian eta Euskal Herriak izan zuen bilakaera instituzionalean eta abar gertatu zirenak.
Municheko itun horretan, Franco hil ondorengo prozesurako, ez zen planteatzen hasieran zegoen autonomia-estatutura itzultzea. Kepak, Iñaki Aginagak eta ELAk, ordea, berehalako autonomia eskatzen zuten (gero aipatuko ditugu ELAren zatiketak): talde horrek autonomia hori baldintzarik gabe berrezartzea eskatzen zuen, eta ez ibiltzea Madrilekin negoziatzen autonomia hori zer izango zen, hau da, autonomia hori Euskal Herriak —kasu honetan Hego Euskal Herriak, bere osotasunean— definituko zuen autonomia-estatutu bat izatea, eta ez Madrildik etorriko zen bat. Munichen hori gertatu zen, eta sekulako zalaparta izan zuten EAJko zaharrenekin. Kepa Anabitartek orduan ezagutu zuen Iñaki Aginaga.
ELAn, langileen eskubideen alde borrokatzeko bezainbat edo gehiago zegoen Euskal Herriaren alde borrokatzeko. Alderdi politikoak legez kanpo zeuden, eta hor aurkitu zuen herriaren alde zerbait egiteko lekua. Baina bere galderen erantzunak ez zituen bereziki aurkitzen. Paristik galdera askorekin etorri zen eta ELAko zaharrek ez zieten galdera horiei nahi bezala erantzuten, eta Munichen aurkitu zuen behar zuen, bilatzen zuen eta ordura arte zituen intuizioei erantzun zien oinarri ideologikoa eskaini zion pertsona, hori zen Iñaki Aginaga, eta oso hurbileko lagunak izan ziren handik lekora.
Iñaki Aginagak, berriz, bera oinarri sozial batera lotuko zuen pertsona behar zuen, eta Keparen baitan aurkitu zuen pertsona hori. Aginaga intelektualki oso pertsona jantzia zen, baina ez zuen talde politikorik, edo talderik, bere inguruan, eta Kepa Anabitarteren bitartez lortu zuen eragitea nolabait taldean, eta, orduan, Lan-Deya aldizkarian [ELAren aldizkaria] gogoeta anitz idatzi zituen, gogoeta ideologiko oso sakonak, eta ahoan bilorik gabe idazten zuen, besteak beste Espainiako alderdi sozialistaren kontra, zeina EAJrekin nahiko konektatuta zegoen, eta, azkenean, PSOEtik agindua etorri zitzaion EAJri: Lan-Deyan argitaratzen ziren horiek ez zirela normalak. EAJtik ELAra: “Gauza hauek ezin dituzue idatzi”. Tentsioa gero eta handiagoa zen, eta, azkenean, hor haustura bat izan zen Miarritzeko ELAren eta barneko ELAren artean. Eta, geroztik, ELAren bizitzan hori elementu inportante bat izan zen ELA EAJtik disoziatzeko.
A.Z.: Iñaki Aginaga aipatu duzu. Behin eta berriz agertzen da liburuan. Lehenago, Serafin Esnaola. Trintxerpen, ezagutuko duzue, noski. Pertsona horiek zer eragin izan zuten Keparengan?
E.B.: Nik uste dut bi pertsona inportanteenak izan zirela haren bizian, zeren eta Keparekin hizketatu nintzen azken aldietan, orain dela bizpahiru urte, gogoan zituen bi oroitzapen handi baitziren. Biekin bizitzan momentu batean hoztu zuen harremana. Serafin Esnaolarekin —gero aipatuko dugu Serafin Esnaola xehekiago—, lehen aipatu dudan zatiketa haren momentuan moztu zuen harremana, edo hoztu zen behintzat, Esnaola EAJko militante bat zelako. Esnaolaren bitartez sartu zen Kepa ELAn, haren bitartez hartu zituen ardurak ELAn, haren bitartez joan zen Parisera ikastaroa egitera ELAko ordezkari gisa. Pertsona inportantea izan zen. Gero, adiskidetu ziren. Baina, bat eta beste, biekin hoztu zen. Baina, bizitzako azken fasean, Serafin Esnaolak erran zion: “Zu ez zara izan nornahi niretzat, eta ni ere ez zuretzat”. Eta, Kepa Anabitarterentzat, hori ezinbesteko esaldia da; horretaz anitzetan gogoratzen da. Eta Iñaki Aginagak, bizitzako azken fasean hark ere, beste aitortza bat egin zion: “Begira, zuk ez duzu ezer egin ahal izan ni gabe, eta nik ere ez zu gabe”. Horiek dira Kepak zahartzaroan bere militantziaren ibilbidean gehien gogoratzen dituen bi pertsonak.
Serafin Esnaolari dagokionez, Pasaian, Trintxerpen, 36ko gerla-denboran, hemengo erretore bat atxilotu eta hil zuten —anarkistek, oker ez banabil—, eta, orduan, zenbait urtez hemen ez zen erretorerik edo apaizik izan, eta Serafin Esnaola boluntario agertu zen, apaiz-ikasketak bukatzen ari zela, oraindik apaiz ordenatzeko adinean ez izan arren. Hilabete batzuk falta zitzaizkion, eta boluntario agertu zen hona etortzeko, eta Serafin Esnaolak gauzak anitz mugitu zituen hemen, hemengo gazteekin eta, elkarteetan eta. Militantea zen, militante abertzalea zen eta hemengo gazteen elkarteak eta kultura- eta kirol-elkarteak baliatzen zituen isilka kontzientzia politikoa ere pizteko. Berehala detektatu zuen Kepa oso liderra zela, antolaketarako gaitasuna zuela, eta berehala eman zizkion ardurak, elkarteko ardurak, ardurak hartzeko adinera heldu baino lehen ere, eta, gero, lanean hasi zen Kepa, eta, gero, ELAk Gipuzkoan klandestinitatean sindikatuak pixka bat dinamizatzeko arduradun bat behar izan zuenean, Esnaolaren bitartez, Kepa jarri zuten ardura horretan. Eta elkar asko maite zuten Esnaolak eta Anabitartek. Serafin Esnaolari buruz badira liburu batzuk, pare bat liburu badaude behintzat, interesgarriak. Esnaolaren biografia idatzita dago.
A.Z.: Eta Iñaki Aginagari buruz besterik esan nahi duzu?
E.B.: Iñaki Aginaga liburu honetan inportantea da, oso presentzia handia du liburu honetan, Euskal Herriko ideologo inportantea izan delako. Paradoxikoki, edo ez dakit paradoxikoki den, baina analisi politiko oso zorrotzak egin zituen, baina aski ukatua izan den pertsona bat da, guti aipatua, apenas ezagutua. Hil zenean ere hemengo hedabideek, hedabide nagusiek, ez zuten aipatu; ez zen berri bat. Euskal Herriko jende gehienak badaki hainbat pertsona nor ziren. Adibidez, Txillardegi anitz aipatzen da. Bada, haren adinekoa zen, eta ikaskidea. Iñaki Aginagak gogoeta politiko sakonak egin zituen, hor daude publikatuta, baina pixka bat baztertua da, ahantzia, eta, alta, gure herriaren egoera —bai orduko egoera eta bai egungo egoera— ulertzeko ezinbesteko testuak idatzi zituen. Aitortu behar da Iñaki Aginagaren testuak irakurtzea, ulertzea eta barneratzea ez dela erraza ez baldin bagara gogoeta politikoetan egunerokoan sartuak eta trebatuak. Publiko zabal batentzat eta politika gaur egun planteatzen den terminoetan, azaleko gauzetan ohituta gauden garai honetan, sakontasun hori eta trinkotasun hori ez dira beti erraz iristen. Uste dut etorkizuneko ikerlarientzat badela lan anitz egiteko Aginagaren testuetan. Nik ez ditut sakonean aipatu, baina zenbait zertzelada eman ditut, gaur egungo egoera politikoaren azalpenak edo momentu batean hartutako bideen ondorioak 1960ko hamarkadan Iñaki Aginagak idatzitako testuetan agertzen direla nolabait esplikatzen saiatzeko.
A.Z.: Parisera joan zenean, 50-60ko hamarkada horietan, munduan kolonia asko zegoen, eta mugimendu politiko asko zeuden, eta ez bakarrik Euskal Herrian. Munduko herrien zapalkuntza eta herrien askapena azaltzen dira askotan liburuan, eta ideologikoki nola definitzen du Kepak, nola jasotzen dira liburuan bi kontzeptu horiek?
E.B.: Batetik, nik erranen nuke —lehen erran dut— Euskal Herriaren zapalkuntza ez zela hasi Francorekin eta ez zela bukatu Francorekin. Hori da liburuan Kepa Anabitarteren bizitzaren bitartez ematen diren mezuetako bat. Inportantea da, zeren batzuetan ematen baitu Franco hil eta gero demokrazia jarri zela eta nahi dugun egoera batean bizi garela orain, eta ez, hori ez da horrela, eta segitzen dugu zapalduak izaten.
Bestetik, herriek berez aske izateko eskubidea daukatela eta hori ez dela bozkatzen, ez dela negoziatzen; berez, badugu aske izateko eskubidea eta askatasuna berreskuratzeko eskubide osoa. Alde horretatik, giltza —gure herriaren askatasunaren giltza— Madrili edo Parisi ematea huts estrategiko bat dela. Nola ematen zaio giltza Madrili, Hego Euskal Herriaren kasuan? Izan daiteke taktika instituzionalarekin, non Espainiako gobernuaren giltza hemen hautatutako diputatu batzuen esku egon litekeen, pentsatuz ordainean zenbait konpetentzia-edo lortzea. Hau da, Espainiari uzten zaio hemengo egoeraren giltza. Bestea taktika militarra da, non atentatuen bidez errepresioa dagoen eta errepresioaren ondorioz mobilizazio gehiago, hau da, zirkulu hori, pentsatuz momentu batean indar-harreman aski handia izanen dela Madrilek negoziatzea onar dezan, baina berriz ere Madrilekin negoziatzen jartzen da, eta, orduan, Kepa Anabitartek aipatzen zuen infraestrategiak zirela biak. Orduan, laburbilduz, askatasuna ez da negoziatzen, askatasuna berez daukagun eskubide bat delako.
Askapen soziala eta nazionala ez direla bereizten, ezin dela pentsatu herri bat sozialki aske izanen dela nazionalki ez baldin badago aske.
Beste elementu bat aipatuko nuke: nolabait gure herriaren askatasunaren zilegitasunaren ziurtagiria daukagula gure nafar estatuaren oinarrietan, estatu izan garelako; bizi gara oraindik, eta horrek ematen digu nazioarteko zuzenbidean eskubidea. Guk askatasun hori, estatu hori berreskuratzeko eskubide osoa daukagu, baina bistan da indar soziala ere oinarrizkoa da. Euskal Herria herri gisa desagertuta balego, hilda balego, erabat asimilatuta balego, jada dena bukatua litzateke; baina, historia ukatzen baldin bada ere, historiak ziurtagiri bat ematen digu, berme bat eta argumentu bat, askatasun hori berreskuratzeko zilegitasuna dugula dioena.
Eta gauza ideologiko gehiago aipa litezke, baina nik uste dut ideia nagusiak horiek direla, eta liburu osoan zehar agertzen dira.
A.Z.: Berak harreman zuzena zeukan Iparraldearekin. Euskal politikan, askatasunaren bide horretan, Iparraldeak zer leku du?
E.B.:Nik uste dut hemen garbi dagoela Euskal Herria zazpi probintziek osatzen dutela; printzipio hori oso garbi dago Kepak eta haren taldeak denbora guzian idatzi dituzten testuetan. Euskal Herriak zazpi probintzia ditu, eta bi zapaltzaile: Frantzia eta Espainia.
Eta, bide batez, hau erran behar dut. Lan-Deyan argitaratutako testuetan PSOE kritikatzea eta abar leporatzen zitzaien Kepari eta Iñaki Aginagari, EAJren aliatu bat ezin zela kritikatu, baina Frantziak Euskal Herriarekin duen jarrera koloniala kritikatzea ere leporatzen zitzaien, zeren eta “Frantziak erbestean hartzen gaitu, onartzen gaitu eta behar dugu zaindu”, eta Lan Deyan salatzen zen estatu kolonialak zirela bai Frantzia eta bai Espainia.
Gero, mugimendu sozial politiko gisa Hego Euskal Herrian garatu da. Euskal Herriko askapen-mugimendua oraindik ere muga administratibo horrek markatzen du, eta beti markatu du. Baina, behintzat, aintzat hartzen zen Euskal Herriaren osotasuna planteamendu politiko horretan.
Gero, Hego Euskal Herriarentzako autonomia maximo hori, epe motzean independentzia bihur zitekeena, ez zen planteatzen oraingo zatiketa administratiboarekin; hau da, Nafarroa barne izan behar zen. Hor alderdi sozialistak indar bat egin zuen Nafarroa ez zedin Euskal Autonomia Erkidegoa deitzen den horren parte izan. Ipar Euskal Herriari buruz hori da errateko duena. Ez da asko agertzen liburuan Ipar Euskal Herria, bai sentsibilitatea: Euskal Herria zazpiak dira.
Eta garai hartako mugimendu kulturala, euskalgintzako mugimendua eta abar oso nazionalak ziren, e! Nik uste dut hor gaur egun baino hobeki zaintzen zela ikuspegi nazionala. Politikan, gutxiago izan da beti. Politikan, Ipar Euskal Herriak beti izan du bere erritmoa, edo bere autonomia, edo, nola erran?, politikoki ez da hainbeste landu, inork ez du hainbeste landu zazpi probintzietan baterako estrategia bat, baina kulturan bai, eta nik uste dut hor Kepa Anabitarteren inguruan zegoen mugimendu kultural hori haren orbita horretan zegoela, eta hor Euskal Herriaren osotasuna oso garbi zegoen ideia bat zen.
A.Z.: Ez Dok Amairu ere agertzen da.
E.B.: Bai, bai, gauza asko agertzen dira, eta mugimendu asko.
A.Z.: Familia ere hemen da. Nola agertzen da liburuan?
E.B.: Familiaz ez dut asko hitz egin liburuan. Norbaiten bizitza politikoaz mintzatzean, bizitza politikoa gauza bat da, publikoa, eta bizitza pribatua pribatua da, eta nik uste dut euskaldunok aski ongi zaintzen dugula gure bizitza pribatua, intimoa, eta, beraz, ni ez naiz sartu hainbeste gauza horietan.
Kepa aski berant ezkondu zen, berrogei bat urterekin, eta klandestinitatean zegoen garaian, sindikalismoan zebilen garaian, atxilotua izateko eta preso egoteko arriskua izanda eta abar, ez zuen baldintzatu nahi beste batzuen bizitza bere engaiamendu politiko-sindikalagatik etor zitekeen errepresioarekin. Argi zeukan hori: “Ni ez naiz sartuko bikote-harreman serio batean, baldin eta bihar bertan atxilotu behar banaute. Nik ez diot beste norbaiti hori jasanaraziko”.
Orduan, errepresioa eta kartzelatua izateko arriskua pixka bat gutxitu zirenean, bere bizitza familiarra hasi zuen, eta nik uste dut oso eragin ona izan duela alabengan. Hasteko, bere pentsaera garbi transmititu du, eta hori erran nezake. Ezkontzea eta umeak izanaren gertaera pixka bat aipatu ditut, inportanteak direlako, baina oso tentuz eta gutxi.
A.Z.: Liburua esaldi honekin bukatzen da; erdialdean ere azaltzen da: “Baina nork erran zuen guk ikusiko genuela askatasuna?”.
E.B.: Bai, egia da momentu honetan eta beste momentu batzuetan etsialdiak izan ditugula: “Lortuko al dugu?”, “Begira zer egoeratan gauden kontzientzia politikoaren aldetik”, eta abar. Eta Kepa Anabitartek anitzetan gauza asko erran ditu, baina bi gauza aipatu nahiko nituzke. Bat, 40ko hamarkada hartan, hastapenean aipatu dudan hartan, gaztea zen garaian, nerabea zen garaian, hemen lur erre bat zegoela, ez zegoela deus ere, etsipena erabatekoa zela, eta 50eko eta 60ko hamarkadak ezagutu zituela eta hor sortu zen hori ezagutu zuela, eta orain, etsita gauden momentu honetan, berriz ere berpizkunde bat gerta litekeela. Beraz, itxaropen hori nik beti entzun diot: lehen ere izan direla garai ilunak eta etor daitezkeela garai hobeak.
Eta, bigarrena, askatasunaren aldeko borrokan ez duela pentsatu berak biziko zuela askatasun hori, baizik eta ondorengo belaunaldientzat borrokatu behar dela askatasun horren alde: “Nork erran du guk ikusiko genuela askatasuna?”. Horrekin bukatu dut liburua, eta niri askotan leporatzen didate ezkorra izatea eta iritzi-artikuluetan beti negatibo izatea eta abar, baina horrekin bukatu dut, itxaropenari atea irekitzeko, ez etsipenarekin. Oraindik bizirik gara, oraindik bada herri honetan jendea proiektu honetan sinesten duena, eta atera daiteke oraindik herri honetan zerbait, eta datorren hamarkada 50eko edo 60ko hamarkadaren pareko izan liteke. Ez dakit noiz izango den, baina etorriko dira garai hobeak, edo, behintzat, badugu base bat berriz esnatzeko, oraindik badago kimu berriak agertzeko base bat herri honetan, momentu honetan gauzak ilun ikusten baditugu ere.
A.Z.: Esperantza horrekin… Ez dakit galderaren bat baduzuen.
BAT entzulearen hitzak: Nik esan nahiko nuke Joseba Ariznabarretak eragin handia izan zuela Keparen ideologian. Ez dakit liburuan behar beste aipatzen den, baina Joseba Ariznabarreta Keparen lagun min bat izan zen [aurreko astean zendu da], eta eragin handia izan zuen haren ideologian. Gainera, Josebak badu liburu bat, Pueblo y poder, eta irakurtzea gomendatzen dut. Herri honetako ideologo handi bat da, eta ez dakit behar beste aitortu zaion egindakoa. Horixe esan nahi nuen.
E.B.: Bai, milesker. Joseba Ariznabarreta gaur ez dut aipatu, baina bai, Joseba Ariznabarretak ere ekarpen handia egin zuen, eta liburuan ere aipatzen da, baita Kepa Anabitarterekin izan zuen harremana ere. Gauza asko dira eta gorabehera anitz 90 urteko bizitza batean eta denak ezin aipatu hitzaldi batean.
A.Z.: Eskerrik asko ekarpenagatik.
BI entzulearen hitzak: Trintxerpen gara, ni sortu nintzen auzoan, eta horra Kepari buruzko liburua, ongi merezitakoa. Bizpahiru zertzelada eman nahiko nituzke.
Batetik, don Serafinek zuen egituratu auzo hau sozialki, eta hori oso garrantzitsua da. Bere borondatez etorri zen auzora, gerraren ondoren dena txikituta zegoen auzo honetara. Oso garrantzitsua da auzoa sozialki egituratzea. Bestetik, euskal apaizeriaz ahazten ari gara; euskal apaizak zuzentzen zituenetako bat zen hura. Oso alde handia zegoen euskal apaizen eta Elizaren artean. Bi gauza ziren, oso bana.
Beste kontu bat: niretzat, Kepa lider bat zen. Liburuan agertzen da termino hori, eta inportantea iruditzen zait. Kepak liderren ezaugarriak zituen eta ditu.
Hirugarrenik, eta oso garrantzitsua iruditzen zait, hemengo jendea [Trintxerpekoa] izan zen Barneko ELA funtzionarazi zuen zelula. Ezin ditut utzi aipatu gabe, besteak beste, José María Rodríguez Pepín edo Chaquetahierro, haren anaia Rafael Rodríguez Manzano, Alberto Urkijo, Juan Jose Gascón eta Mikel Salazar.
José María Rodríguez Pepínek, Chaquetahierrok, poltsikoan propaganda guztia eraman ohi zuen, eta kalean gurutzatzean, “egun on” esan, eta propaganda eskuratzen zizun, Lan-Deya eskuratzen zizun. Haren anaiak, Rafael Rodríguez Manzanok, zenbat ordu ez ote zituen sartu, gu denok lo geundela, zulo batean sartuta Lan-Deya egiten! Han zulo osasungaitz batean sartuta, bizilagunek entzun ez zezaten Lan-Deya egiten ari zirela! Hemengoa zen Alberto Urkijo ere, atabalari handienetako bat izandakoa. Ez dakit banaka hala izan zen, baina uste dut taldeka munduko txapeldun atera zela. Izan ere, hemen baziren oso, oso txistulari handiak. Juan Jose Gascónek antolakundearen lambretta erabiltzen zuen, eta hala joaten ginen herririk herri. Hemendik abiatzen ginen, batere prestakuntza politikorik eta ideologikorik gabe, sentimenduei jarraituz, azken batean liderrarengan uste osoa genuelako. Herri guztietara joaten ginen kontaktuak egitera, asteburuetan, lanetik irtendakoan, eta, gero, bihurtzen ginen eta lortutako informazio guztia batzen genuen, gero hau guztia zabaldu zedin. Hemendik banatzen zen Lan-Deya, ez bakarrik barrurako, baita kanporako eta mundurako ere. Hemendik banatzen zen.
Orduan, azken batean, pertsona horiek ere gogoan izatea nahiko nuke. Geroxeago, Mikel Salazar batu zitzaigun, zeina tirokatu baitzuten ELAko antolakundean geundenok antolatutako Maiatzaren Lehen batean, Donostian. Bigarren Maiatzaren Lehenean izan zen hori. Bala bat sartu zioten matrailezurretik, eta atzealdetik atera zitzaion. Zorionez, ez zen hil bertan, ezta gero ere horretatik. Hau da, auzo hau oso inportantea izan da klandestinitatean, Kepa sasian ibilitako lehen garai hartan, haren lidergoaren pean eta Serafin Esnaolaren babesean. Horixe esan nahi nuen gaur hemen, Trintxerpen. Garbi utzi nahi nuen. Asko zor zaio Trintxerperi, ELAren bilakaeran batez ere, eta geroko bilakaeran. Pertsona horiek normalean ez dira aipatzen, normalean ez baitira prestatu ideologikoki eta politikoki. Gero, beste batzuk etorri ziren, askoz hobeto prestatuak, eta antolakundean sartu ziren.
Baina hau dena, gero, desegin egin zen. Izan ere, inperialismoa oso sendoa da, eta, herri hau parrokia bihurtu zenean, Serafin Esnaola desterratzeko aprobetxatu zuten, hemengo erretorea izan ez zedin, nahiz eta auzoak Esnaola nahi zuen erretore. Erabaki horren kontra mugimendu handia izan zen auzoan, baina desterratu egin zuten Esnaola. Ez dut esango gizarte-egitura hautsi zenik, baina kontuak oso ilunak dira, eta beste egitura bat eman zitzaion, oraingo garaiari egokituagoa nolabait esateko. Hori azaldu nahi nuen.
[Txaloka erantzun dute entzuleek]
BI entzulea: Serafinentzat eta aipatu ditudan pertsona horientzat guztientzat izan daitezela txaloak, merezi dituzte eta.
E.B.: Egia da guztien izenak ateratzea zaila dela, ez dagoelako dokumentatuta eta elkarrizketetan ez direlako agertu izenak.
BI entzulea: Gaur, hemen gaudelako esan dut hori. Hemen ezagutzen dituzte aipatu ditudanak. Beste toki batean ez nuen esango, ez dituztelako ezagutzen. Kanpoan ez gara ezagunak, baina hemen bai. Hemen badaude ezagunak, familiak, lagunak… eta zenbat pertsona. Harrituta nago, jende asko etorri da.
E.B.: Horri buruz, jendeei buruz, erran behar da Kepak Parisen zegoenean Pasaiara idazten zituen gutunak kontsultatzeko aukera izan dugula, eta, klandestinitate-garaiak zirenez, edozein pertsonaren izena goitizenen bidez agertzen zen, eta askotan ezin ziren identifikatu. Pepin aipatu duzu, eta hori bai identifikatuta zegoen, haren atxiloketa aipatzen da, baina beste izen anitz klandestinitateko izenen bidez ezkutatuak ziren. Hori ere garai baten ezaugarria da.
BI entzulea: Batera eta bestera ibiltzen ginen, batzokietan, tabernetan, baserrietan, mendian… ahal zen tokietan, eta neronek ere jende askoren izenak ez dakizkit.
HIRU entzulea: Horrelako liburuek, zorionez, pertsona batzuk eta herrian gertatu diren gauzak jartzen dituzte jende gaztearen eskuetan, eta hori oso garrantzitsua da. Horrelako dokumentuak uztea oso garrantzitsua da, ezta?
E.B.: Bai, garai hori bizi izan ez duten eta gaur egun gazte eta ez hain gazte direnengan pentsatuta idatzi dut, eta ez hainbeste garai hori bizi izan zutenentzat; haientzat ere bai, noski, baina haiek, beharbada, gutxiago ikasiko dute liburu honetatik, baina jende askok ez dauka arrastorik honi buruz, eta horientzat idatzi dut.
LAU entzulea: Kepak dohain berezia zuen jende ezberdinekin harremanak izateko, eta, nahiz bestela pentsatu, eta batzuetan aurkari izan, dohain izugarria zuen haiekin harremanak izateko, beti Euskal Herriaren askatasuna helburu.
E.B.: Ni hainbat jenderekin hizketatu naiz, ez bakarrik haren taldean ibilitakoekin, baita gurutzatu zituen beste batzuekin ere, beste pentsaera politiko bat izan dutenekin, eta mirespenez aipatzen dute, nahiz eta ez bat egin planteamendu guztiekin, estrategian behintzat. Mirespenez mintzatzen dira Kepari buruz, eta Keparen, Aginagaren, Ariznabarretaren eta abarren ideologia horren arrazoia politikoki ontzat emanez. Gero beste gauza bat da, hori ontzat emanda ere, hortik zer bide edo zer hautu egin duten. Baina Kepaz miresmenez mintzatu dira nik gurutzatu ditudan guziak.
